Over manipulatie, intellectuele eerlijkheid en emotie

Doorbraak

Neutrale factcheck, of vermomd opiniestuk?

Rob Lemeire

Zijn factchecks wel zo neutraal als de naam doet uitschijnen? Factchecks zijn vaak vermomde opinies die niet de opgesomde feiten nakijken en corrigeren, maar wel er ‘betere’ feiten naast zetten. Factchecks worden misbruikt om debatten te beëindigen, eerder dan te informeren en debatten aan te zwengelen. Laten we twee recente voorbeelden nemen, van Factcheck Vlaanderen.

Een interessant artikel dat de vinger op de wonde legt. Je weet dat ik het voortdurende heb over intellectuele eerlijkheid. Welnu, dit gààt over intellectuele eerlijkheid. 

Als ik mij een mening vorm, dan vertrek ik van waarnemingen, (door mezelf of door anderen), van de meningen die anderen opbouwen op basis van die waarnemingen en waarbij ik al dan niet volledig of gedeeltelijk aansluit of niet aansluit. Kortom van argumenten. Dat brengt mij dus tot een mening waarvoor ik argumenten heb. Maar dan heeft een mens de neiging om zich op die mening vast te pinnen. Hij sluit zich af van nieuwe inzichten en argumenten en staat enkel nog open voor bevestiging van zijn mening. Op dat ogenblik begint intellectuele domheid. Dat is nog geen intellectuele oneerlijkheid, want die veronderstelt dat je met opzet feiten uitvindt, verdraait of weglaat, en argumenten bouwt waarvan je weet dat ze niet correct zijn.

Ik beken: als ik mensen van intellectuele oneerlijkheid beschuldig maak ik dat onderscheid soms niet, en zou ik het beter over domheid hebben. 

In die context situeert zich ook de ideologische blindheid: iemand is zo overtuigd van zijn ideologie dat hij zelfs niet meer in staat is om over andere ideologieën na te denken en geen enkel oog meer heeft voor de waarden in andere ideologieën. Nochtans is geen enkele ideologie, als product van menselijk denken, volmaakt.

Het moet voor ieder denkend mens een constante bekommernis zijn om alert te zijn voor die domheid, oneerlijkheid, blindheid, in zijn denken.

In deze tijd is die alertheid niet evident. Want de middelen voor manipulatie zijn door allerlei factoren immens geworden. Zelfs al denk ik van mezelf dat ik zeer alert ben voor manipulatie, toch durf ik niet stellen dat ook ik niet gemanipuleerd ben.

De massamedia zijn een sterk wapen voor manipulatie, en ze zijn door de technologische vooruitgang dag en nacht actief in onze geesten. Tegelijkertijd hebben toppsychologen zich gespecialiseerd in het gebruik van dit wapen. 

Beelden, meer nog dan woorden, zijn enorm effectief. Op dit ogenblik wordt er veel minder gelezen, en veel meer gekeken, en dus worden we gevoeliger voor manipulatie. Merk op hoe telkens opnieuw kinderen worden opgevoerd als de massa in beweging moet worden gebracht. Recent Greta Thunberg en Anuna De Wever in het kader van het klimaatprobleem. Tel de foto’s van kinderen die ons worden voorgehouden in het kader van de vluchtelingencrisis. Zoveel jaren geleden was er de hongersnood in Ethiopië. Het waren de beelden van uitgemergelde kinderen die de mensen hebben aangezet tot massale hulp.

Ik ben ondertussen zo ver dat ik wantrouwig wordt als er een kind wordt opgevoerd in het kader van een massabeweging.

Nu kan je stellen dat dit toch geen probleem is als dat voor een goed doel is. Maar toch: zelfs voor een goed doel is manipulatie niet geoorloofd omdat ze de vrijheid van denken afbreekt en daardoor ook het mens-zijn.

Als ik over die kinderen begin, heb ik het natuurlijk over emoties. Mogen emoties dan niet meespelen in de vorming van een mening, en de motivatie voor handelen ? Natuurlijk wel. Ieder menselijk handelen vertrekt vanuit emoties. Maar emotie moet altijd samengaan met rationaliteit. Emotie en ratio zijn beiden essentieel in het mens-zijn en moeten altijd (zo veel mogelijk) in evenwicht zijn. Als dat zo is, krijg je een evenwichtig mens. Maar dat is precies wat de manipulatoren doen: ze doen de emotie primeren op de rationaliteit. Of nog: ze gebruiken de emotie om mensen er toe te brengen om meningen te aanvaarden en aan te hangen die ze zonder die emotie niet zouden aanhangen. Nogmaals: emoties zijn belangrijk, maar het probleem bestaat er in dat ze “gebruikt” worden.

Ik ben sinds korte tijd actief op facebook. Eigenlijk niet mijn geliefde biotoop. Het is opvallend hoe mensen open staan voor mijn rationele benadering, maar plots echt vijandig worden als ik een rationeel kritisch geluid laat horen over Greta Thunberg. Ik heb het dan niet over het meisje, maar over de beweging. Maar dat aspect wordt dan plots onzichtbaar. De emotie neemt dan de bovenhand.

Ik zit hier nu in de context van de klimaatproblematiek. Je kan het evenzeer op andere problematieken toepassen. In de klimaatproblematiek wordt niet enkel op de emotie voor het kind gemikt, maar ook op de emotie van angst voor naderend onheil, het onrecht dat moeder aarde en de jeugd (weer de kinderen) wordt aangedaan… Op dat ogenblik is het voor mij duidelijk dat er gemanipuleerd wordt, en dat het over gemanipuleerde mensen gaat.

Dan ontstaat het probleem dat gemanipuleerde mensen niet beseffen dat ze gemanipuleerd zijn, en in opstand komen tegen wie hen wijst op die manipulatie. Het is cynisch, maar ze worden verdedigers van hun manipulatoren.

Is het mogelijk om door de manipulatie heen te dringen en zich er van te ontdoen ? Ik weet het niet. Als er mensen onder jullie zijn die daar zicht op hebben, laat het weten !

Ik kan op dit ogenblik niets anders doen dan mezelf de vraag stellen: waar zou ik gemanipuleerd kunnen zijn, en proberen om daar een oprecht antwoord op te geven.

Hierbij een oproep aan jullie om dit ook te doen.