Doorbraak
Grenzen aan het democratische relativisme
De formule van Gustav Radbruch
Een te lang artikel met teveel informatie die niet echt relevant is, behalve voor wie geïnteresseerd is in geschiedenis. Maar het thema is wél interessant: gaat de morele wet boven de legalistische wet ? Je kan hierbij de morele wet laten samenvallen met de “natuurwet”. Die heeft niets van doen met de wetten van de natuur, maar gaat er van uit dat alles een essentie heeft die bepaalt hoe we er mee moeten omgaan. De legalistische wet is de wet waarvan het gezag enkel afhangt van de democratische legitimiteit: als ze met een democratische meerderheid is gestemd, is ze geldig. De vraag naar goed of kwaad op zich, wordt hier genegeerd. Dat leidt dan tot de stelling dat recht niet per definitie rechtvaardig moet zijn.
Dé vraag die zich hierbij stelt is de volgende: als ik de morele wet boven de democratische wet stel, waar haal ik dan de legitimatie van die morele wet ? De natuurwet is toch ook altijd een interpretatie. Gelovigen zullen zeggen dat de morele wet gegeven is door God. Maar blijkbaar zijn er nogal wat verschillende goden. En daarbij stoten we dus al dadelijk op hét grote probleem: als je de rechtspraak niet bouwt op democratische legitimiteit, verdwijnt de scheiding tussen religie en staat, of kerk en staat. Onze moslimvrienden bouwen daarop hun aanspraak om de sharia in te voeren. Ik laat nu even buiten beschouwing dat het maar de vraag is in hoeverre ook die goden geen mensenwerk zijn.
Natuurlijk hebben ook ongelovigen opvattingen over goed en kwaad. Maar ze zitten wel met een probleem, want als er geen “uitwendige” instantie is, wordt de mens zelf de enige bron van moreel gezag. En vermits de ene mens de andere niet is… Als je daarop doordenkt kom je weer uit bij het democratische recht: als de meeste mensen iets goed vinden, zal dat dan ook wel goed zijn…
Je kan dan terugvallen op de universele verklaring van de rechten van de mens, maar ook die bouwt haar gezag enkel op het feit dat ze universeel aanvaard is. Dat is ze niet. Er zijn culturen en ideologieën die stellen dat die verklaring veel te individualistisch is. Maar je kan wel stellen dat in onze westerse cultuur die verklaring algemeen aanvaard is, en hier daarop verder werken.
Het komt er op neer dat je niet zonder de democratische legimitatie kunt, ook al kan die dan leiden tot toestanden zoals in Duitsland waar Hitler democratisch aan de macht is gekomen.
De discussie is ook interessant omdat ze verbonden is met een actueel thema: als het vlaams blok democratisch gelegitimeerd is, mag je dan weigeren om daarmee rekening te houden, ook al vind je hun opvattingen moreel totaal fout ? Met andere woorden: kan je democratisch gezien het cordon sanitaire in stand houden als het vlaams blok democratisch belangrijk wordt ?
In dat kader is het ook interessant om na te denken over de stelling van Patrick Dewael die geen nieuwe verkiezingen wil omdat het vlaams blok daar zeker als nog grotere winnaar zou uitkomen. Hoe kan een democraat zoals Dewael verkiezingen weigeren als hij denkt dat die hem niet goed uitkomen ? Let op: ik ben geen voorstander van nieuwe verkiezingen, en ik ben fervent tegenstander van het vlaams blok, maar we zitten wel met fundamentele vragen.
Mijn gedacht: de enig mogelijke legitimatie van het recht is de democratie. De moraal is een zaak van het persoonlijke geweten.
Als er voldoende mensen een gelijk aanvoelen van hun persoonlijk geweten hebben, zal hun morele opvatting ook democratisch doordringen in de rechtspraak.
Uiteraard zijn er conflicten mogelijk tussen een persoonlijk geweten en de democratische rechtspraak. In eerste instantie moet vanuit de wetgeving gepoogd worden om die conflicten uit de weg te gaan. Een voorbeeld hiervan is de wetgeving op abortus of euthanasie. Hierbij krijgen de mensen die moreel geen graten zien in abortus of euthanasie wettelijk de mogelijkheid om hun opvattingen te beleven, maar de wet verplicht niemand daartoe, zodat ook de mensen die abortus of euthanasie moreel onaanvaardbaar vinden, gerespecteerd worden. Het is duidelijk dat van beide kanten extremisten daar problemen mee hebben en pogen om hun opvatting aan de andere op te dringen. Maar zolang de wetgeving daar niet in mee gaat is er geen probleem, al kan het mogelijk zijn dat de wetgever verplicht wordt om een wet te maken die aantastingen van de vrijheid die in de oorspronkelijk wet vervat ligt, strafbaar maakt.
Een goede regel om conflicten tussen moraal en democratie toch enigszins te vermijden is een negatieve formulering van een wet. Je moet mensen niet opleggen wat ze moeten doen, maar verbieden wat ze niet mogen doen. Belangrijke geboden van de tien geboden, voldoen hieraan: zweer niet…dood niet…geef geen ergernis… doe nooit wat onkuisheid is…vlucht het stelen…begeer niet…
Als er dan toch, zoals in Duitsland, conflicten ontstaan tussen geweten en wet, is er slechts één oplossing: de persoon die zich niet kan neerleggen bij de democratische wet, moet de democratie verlaten, zeg maar, emigreren. Dat is wat mensen hebben gedaan toen Hitler aan de macht kwam, en duidelijk werd waar het naartoe ging. Er zijn natuurlijk mensen die enkel vertrokken zijn om hun hachje te redden; en dat is legitiem. Maar als alle Duitsers die niet akkoord waren met Hitler het land hadden verlaten, hadden we misschien de derde wereldoorlog kunnen vermijden. Althans dat hoop ik, want dat veronderstelt dat er genoeg Duitsers een goed ontwikkeld geweten hadden.