VRTNWS
Vijf redenen om vaker naar sterren, zeeën en bergen te kijken: de heilzame effecten van ontzag
Eigenlijk is dit niets nieuws. Toch is het goed om het hier zo nog eens onder de aandacht te krijgen.
Het is niets nieuws omdat het in mijn ogen al bestaat zolang de mensheid bestaat. In een vorige blog heb ik gezegd dat je het begin van de mensheid zou kunnen situeren bij de eerste mamma die een slaapliedje zong voor haar kind. Maar je kan even goed de mens die het eerst ontzag voelde voor de grootsheid van de schepping, als de eerste mens beschouwen.
Bij de beschrijving van dit ontzag, dacht ik spontaan aan een basis van religie. Velen nemen aan dat het woord “religie” verbonden is met het Latijnse “religare” dat “verbinden” betekent. Er zijn andere etymologieën mogelijk, maar het is niet omdat er andere mogelijkheden zijn, dat het niet precies deze mogelijkheid is die doorheen de eeuwen door de meeste mensen als de juiste is aanvaard. In ieder geval is het zo dat religie, welke ook, en hoe je ze ook bekijkt altijd te maken heeft met verbondenheid.
Ontzag is een religieuze ervaring, juist omdat het, zoals gesteld in dit artikel, de mens verbindt met de grootsheid van het geheel waar hij deel van uitmaakt. Voor mij is hiermee niet alles gezegd over religie, zeker niet over het christendom, maar dit aspect van ontzag hoort wel tot de essentie van de religie en van de religieuze ervaring.
Ik vind het interessant dat dit ontzag hier wordt verbonden met de wetenschap en dat wetenschappers dit ontzag willen opwekken om zo interesse voor de wetenschap te stimuleren. Ik denk dat ze gelijk hebben. Maar het is toch niet zo simpel. Want wetenschap is een poging om de werkelijkheid te doorgronden en wetmatigheden er in te ontdekken, om ze zo te beheersen. Als een succesvolle wetenschapper daarbij zo vol wordt van zijn kennis en zichzelf, vervalt hij in Hybris (Oudgrieks: ὕβρις, spreek uit: hubris) Hubris is het Oudgriekse woord voor overdreven trots, hoogmoed, overmoed, grootheidswaan, brutaliteit, onbeschaamdheid met name tegenover de Griekse goden en/of de goddelijke wereldorde. Merk op dat hier uitdrukkelijk sprake is van “overdreven trots” tegenover de “goddelijke wereldorde”…
Ik ben wel eens mensen tegengekomen die in een gesprek over religie de spreuk aanhaalden die overal in de Vrije Universiteit Brussel (bolwerk van het atheïstische humanisme) de wanden ontsiert: scientia vincit tenebras (de wetenschap overwint de duisternissen). Natuurlijk is er iets te zeggen voor die spreuk, zoals er iets te zeggen is voor alle spreuken, maar als ze, zoals in dat gesprek, wordt gebruikt als argument dat de wetenschap weliswaar nog niet alles heeft doorgrond, maar steeds spectaculairdere vooruitgang maakt, en de mens ooit wel zowat alles zal “weten”, en daarmee religie totaal overbodig maakt, is dat inderdaad hubris.
Verre van mij om te beweren dat atheïsme per definitie tot hubris leidt. Leo Apostel placht wel eens te zeggen dat hij het spijtig vond dat hij niet bekwaam was tot “geloof”, juist omdat hij het ontzag niet was kwijtgespeeld. Maar als je de mens als enige zingever aanvaardt; en jezelf dus ook tot enige zingever van je eigen leven benoemt, is dat toch geen stimulans voor ontzag.
Hiermee heb ik een ander aspect van religie aangehaald: zingeving. Maar het zou me te ver leiden om daar hier op in te gaan.
Ik wil toch nog iets kwijt over het christendom. In de klassieke benadering wordt God gezien als “iets/iemand” die al dan niet binnen de schepping de zaak schept, in stand houdt, bestuurt en dus almachtig is. De mens zou dan niet anders kunnen dan zich aan deze “kracht” onderwerpen. Hier stoten we dan op een andere etymologie van het woord religie die zou verwijzen naar een Latijns “religere” dat “verplichten” zou betekenen.
Jezus was geen theoloog (gelukkig ! ) en hij hield zich niet bezig met dit soort redeneringen. Hij aanvaardde God als theologisch begrip zoals iedereen dat deed in zijn tijd in zijn land. Maar hij gaf er wel een andere invulling aan. Hij verving het beeld van de rechtvaardige rechter door dat van de Goede Vader. Johannes drukt dat filosofisch uit met “God is Liefde”. Maar deze benadering verandert niet enkel de invulling, maar ook de grondidee. Want God is dan niet meer de almachtige bestuurder. Zowel bij Kerstmis als op Goede Vrijdag krijgen we een beeld van een menselijke God die pure onmacht toont.
Het begrip God wijst dan niet meer zo maar naar iemand/iets, maar naar de Liefde als alles overstijgend, als onvoorwaardelijke plicht. Op dat ogenblik wordt het christendom een humanisme.
Bij elke humanisme duikt er een gevaar op van een vorm van egocentrisme: enkel de mens telt; alles draait rond de mens. En dan lopen we het gevaar het christendom te verengen tot louter interhumane betrokkenheid van mensen. Of nog: het verengt zich tot medemenselijkheid, caritas of liefdadigheid, voor mijn part ook tot socialisme. Medemenselijkheid, caritas en socialisme zijn essentieel in het christendom. Maar we mogen de religieuze dimensie niet uit het oog verliezen. Op een of andere manier moet het ontzag gehandhaafd blijven. Dit artikel heeft gelijk: het is ongelooflijk belangrijk om kinderen op te voeden tot mensen die open staan voor grootsheid.
Voor mijn part moet die openheid niet enkel gaan naar de grootsheid van de natuur, wereld, kosmos. Mensen kunnen gegrepen worden door een sublieme muziek uitvoering, en dan niet enkel door de inhoud, de schoonheid, maar ook door het ontzag voor het menselijk kunnen. Hoe is het mogelijk dat een mens zo iets kan ? Op dat ogenblik gloort er een besef dat deze mens niet enkel zo maar een mens is, maar iets laat doorschemeren van de grootsheid waar de mens deel van uitmaakt. En dat maakt een mens blij en gelukkig, en gezond. Ja, Peter Brems heeft gelijk. Ik hoop dat hij geen zoon is van Eva Brems, de prof mensenrechten aan de universiteit van Gent. Want dat mens kan ik niet uitstaan.