Knack
Moraalfilosoof UGent en Universiteit Antwerpen
In “Reset” botsen we op de filosofische grenzen van Elchardus’ gemeenschapsdenken’
Het is natuurlijk niet mogelijk om in een blog een diepgravende commentaar te geven bij een essay zoals dit van Loobuyck, nog minder bij een boek zoals dat van Elchardus.
Sta me toe om eerst en vooral op te merken dat iedereen, zowel Loobuyck, als Elchardus, als ik – ik weet het, het klinkt pretentieus om mezelf bij deze intellectuelen te zetten – getekend is door zijn persoonlijke geschiedenis, ook intellectueel, en dat deze geschiedenis beperkingen oplegt aan het denken. Anders gezegd: ik vind bij iedereen wel iets wat me aanspreekt en evenzeer iets wat me tegensteekt.
Thomas Van Aquino slaagde er in de middeleeuwen nog in om een allesomvattende synthese te schrijven in zijn lijvige Summa Theologiae. Maar zijn wereld was veel kleiner en overzichtelijker dan de onze. In deze tijd lijkt me het niet meer mogelijk echt alle mogelijke aspecten van de morele, politieke… werkelijkheid in een geheel-visie samen te brengen. Dàt is het onvermogen waar Loobuyck Elchardus op betrapt en waar hij zelf ook op stoot in zijn eigen werken.
Of nog: ook Marx heeft het niet gekund, en ik al zeker niet in mijn boekje Eutopia. En neen, ik heb echt niet de pretentie om me te meten met Elchardus, Loobuyck of Marx. Maar als bewust levende burger heb ik wel het recht om mijn nadenken over mens en samenleving neer te schrijven. Het is dan aan slimmeren dan mij om er over te oordelen.
Maar terzake.
Ik ben het volledig eens met de stelling dat de mens enkel iets betekent binnen een gemeenschap en dat hij zelfs niet bekwaam wordt om iets te betekenen zonder die gemeenschap. Als ik niets beteken voor anderen, beteken ik niets. Er is dus een essentiële relatie tussen individu en gemeenschap.
Het behoren tot een gemeenschap betekent altijd het opgeven van individuele vrijheid. Wanneer individuele vrijheid botst met de eisen van de gemeenschap kan het niet anders of de eisen van de gemeenschap krijgen voorrang.
Tegelijkertijd heeft de gemeenschap ook de kracht van het individu nodig. Zonder sterke persoonlijkheden krijg je een zwakke gemeenschap. Sterke persoonlijkheden vragen om grote vrijheid.
Hoe combineer je beiden ?
Het is belangrijk dat het individu vrijwillig kan toetreden tot een gemeenschap, en er ook weer uit kan stappen. De vrijheid om al dan niet deel uit te maken van een gemeenschap compenseert de onvrijheid die samengaat met het lidmaatschap. Of nog: het vrijwillig opgeven van vrijheid heft de onvrijheid op.
Deze vrijwillige toetreding maakt nationalisme onmogelijk
Er is het onderscheid tussen staat en natie. Een staat kan je zien als een praktische organisatie van een samenleving. Een samenleving is niet gelijk aan een gemeenschap.
Iemand kan de andere bewoners van zijn wijk haten en er dus zeker geen gemeenschap mee vormen. Maar hij moet er wel mee samen leven op het grondgebied van de wijk en dus moeten er praktische afspraken gemaakt worden. Je kan de wijk uitbreiden tot het samenleven op het grondgebied van een staat.
De hater leeft niet vrijwillig samen met de andere bewoners. Hij moet ergens wonen. Tenzij ik me alleen terug trek in een afgelegen gebied, ben ik verplicht om samen te leven met anderen. Maar ik ben niet verplicht om er een gemeenschap mee te vormen.
Deze staat als enkel samenleving moet dus enkel zorgen voor de organisatie van wat praktisch nodig is voor het samen leven op een grondgebied.
Nationalisme bestaat er in dat men poogt om van de staat een gemeenschap te maken. De leiders van de staat proberen dan een gemeenschapsgevoelen te ontwikkelen door fierheid over eigen geschiedenis, cultuur; een nationale hymne, – vlag; door een nationale voetbalploeg… Denk hierbij aan de canon van Jambon.
Gemeenschap is de voorwaarde voor solidariteit.
Waarom zou de hater van de anderen in de wijk solidair zijn met hen ? Als ze in de miserie komen, zal hij er misschien zelfs van genieten. Als hij zelf in de miserie komt zal hij misschien zelfs hulp van hen weigeren.
Soms wordt solidariteit voorgesteld als puur een contract. Maar dan wordt het een verzekering. Ik ken weinig mensen die hun autoverzekering zien als solidariteit. Solidariteit veronderstelt gemeenschap en gemeenschap steunt op een gevoelen van van verbondenheid. Verbondenheid op zich is niet voldoende: ook het gevoelen is nodig.
Nationalisme en solidariteit
Op een bepaald ogenblik in de geschiedenis zijn staten er meer in geïnteresseerd geworden om naties te worden, en zijn ze daar ook meer in gelukt. Dat proces heeft zich vooral afgespeeld in Europa.
Bijvoorbeeld in de VS heb je wel veel patriottisme, maar geen nationalisme. De meerderheid van de bewoners van de VS zijn wel bereid hun land te verdedigen (patriottisme), maar ze voelen zich geen gemeenschap. Dat heeft te maken met het feit dat de staat het resultaat is van relatief recente massale immigraties van verschillende afkomst. Je krijgt dan de “blanke” gemeenschap naast de zwarte -, de Spaanstalige gemeenschap en de “China towns”. Deze mixt van gemeenschappen maakt de ontwikkeling van een nationaal gemeenschapsgevoelen in de VS onmogelijk.
Dat is ook de reden waarom er in de VS geen sociale zekerheid als vorm van solidariteit van de grond komt: de voedingsbodem van de gemeenschap of natie ontbreekt.
Juist omdat in Europa de natievorming wél relatief goed gelukt is, is die sociale zekerheid er wel mogelijk. Opvallend toch: enkel in Europa heb je een gelukte natievorming, enkel in Europa heb je een echte sociale zekerheid.
Ter attentie van mijn linkse vrienden, voorstanders van de migratie: kijk naar het voorbeeld van de VS.
Migratie zal de natievorming terug afbreken, en daarmee ook de basis van onze sociale zekerheid.
Is het niet grappig: het VBO en Voka willen onze sociale zekerheid afbreken en de linksen leveren hen daarvoor de maatschappelijke grondslag.
Goed bezig, linkse vrienden !