Knack
Michael Merry – Sarah Van Ruyskensvelde
‘Is burgerschapsvorming een legitieme taak van de school?’
In een andere bijdrage op Knack stelt Mattias Theys dat de focus op didactiek het probleem van ons onderwijs niet zal oplossen.
Ik beweer niet dat didactiek onbelangrijk is. Dat zou belachelijk zijn. Maar om het simpel te stellen: als een kind 6 tot 8 u per dag op school is, dan kàn de school niet anders dan ook een opvoedingsmilieu zijn. Of leg je de opvoeding even stil om wat aan didactiek te doen ?
Als je het over opvoeding hebt, heb je het over een mensbeeld.
Ouders hebben onvermijdelijk een beeld van de mens die ze willen dat hun kind wordt. Bij vele ouders is dat beeld misschien niet expliciet en bewust. Maar er is er een. Zelfs als ze niet bewust bezig zouden zijn met opvoeding naar een mensbeeld toe, dan toch doen ze het, al was het maar omdat ze het eigen mensbeeld voorleven.
Over menselijkheid leren kinderen meer door voorbeelden dan door lessen.
Ieder mens heeft recht op zijn eigen persoonlijk mensbeeld. Dat recht is niet onbeperkt, maar het moet er zijn, want anders zijn er geen persoonlijkheden en wordt de samenleving een grijze massa, klaar voor de Brave New World van Aldous Huxley.
Maar natuurlijk vallen mensbeelden samen in grote groepen. Het socialistische mensbeeld is anders dan het liberale; het christelijke anders dan het islamitische.
Mensbeelden hangen samen met ideologieën.
Ik moet hier niet verder filosoferen over het mensbeeld.
Als opvoeding leidt tot een bepaald mensbeeld en de school een opvoedingsmilieu is, moet de school een mensbeeld voor ogen hebben.
Dit is een pleidooi voor vrij onderwijs.
Staatsonderwijs zal een noodzaak zijn, maar kan in een menselijke samenleving enkel een noodoplossing zijn.
Staatsonderwijs zou neutraal zijn. Maar ook neutraliteit is een ideologie; in mijn ogen een verwerpelijke ideologie.
Zelfs als de neutraliteit van het staatsonderwijs er in zou bestaan dat het verschillende mensbeelden als gelijkwaardig samenbrengt, dan nog blijft het onaanvaardbaar. In dat gelijkwaardige schuilt de fout: mensbeelden zijn niet gelijkwaardig. Ik kan niet proberen mens te zijn volgens een bepaald mensbeeld als ik dat niet als het betere mensbeeld beschouw. Er is niets op tegen dat ik mijn mensbeeld als meerwaardig zie, als ik tegelijkertijd ook respect heb voor andere mensbeelden. Dat ik mezelf sterk waan, moet me toch niet beletten om respect te hebben voor zwakkeren ?
Als ik alle mensbeelden gelijkwaardig vind, heb ik geen enkele reden meer om niet om het even welk mensbeeld te aanvaarden. Dan ben ik rijp voor om het even welk mensbeeld dat een staat me wil opdringen.
Een diepere redenen van het huidige conflict tussen Weyts en het katholiek onderwijs kan je daar situeren.
In een doorgedacht nationalisme streeft de staat naar één mensbeeld binnen de staat. Een nationalistische Vlaming wil geen katholieke Vlamingen, of socialistische, of liberale Vlamingen. Hij wil Vlaamse Vlamingen. Nu wordt dat in het nationalisme van de N-va natuurlijk niet zo ver en consequent doorgetrokken. Maar Hitler deed dat wel. We zien wat er van komt.
Wat er ook van zij: het Vlaams nationalisme wil een Vlaams staatsonderwijs en dus wil het het vrij onderwijs weg. In concreto stoot het dan op het katholiek onderwijs dat veruit het grootste is. Dat afschaffen is natuurlijk niet zo maar doenbaar. Daarom probeert het het katholiek onderwijs (dat als grootste voor heel het vrij onderwijs staat) via gedetailleerde eindtermen zijn eigenheid te ontnemen zodat het de facto een staatsonderwijs wordt.
De dag dat Vlaanderen onafhankelijk wordt zal een van de belangrijkste strijdpunten – naast het sociale – de verdediging van het vrij onderwijs zijn. Voor mijn part moet dat geen katholiek onderwijs zijn.
Vanuit de idee dat een school onvermijdelijk een opvoedingsmilieu moet zijn, pleit ik dus voor vrij onderwijs met staatsonderwijs als noodoplossing.
Maar moet een school in dat opvoedingsproject toch ook niet opvoeden tot bewust burgerschap ? Natuurlijk. De mensen die pleiten voor een vak burgerlijke opvoeding hebben iets goed aangevoeld.
Maar burgerschap is geen resultaat van didactiek, maar van opvoeding. Een vak burgerschap kan een aanvulling zijn, maar het burgerschap zal het resultaat zijn van het algemene opvoedingswerk van de school.
Daarmee kom ik op de beperking in mijn pleidooi voor vrij onderwijs: uiteraard kan en moet de samenleving uitmaken welke mensbeelden ze aanvaardt of weigert; welke mensbeelden passen in het burgerschap.
Om het concreet te maken: een mensbeeld dat de mensenrechten niet respecteert is natuurlijk in onze samenleving onaanvaardbaar. In andere samenlevingen, elders in de wereld, kan het dat wél zijn.
Dan ontstaat er natuurlijk een spanningsveld, want je moet een mensbeeld hebben dat de inzichten van de huidige samenleving aanvaardt, maar tegelijkertijd moet er ook ruimte zijn voor ethische vooruitgang; wat betekent dat de huidige inzichten niét meer aanvaard worden. Meer nog: mensen moéten streven naar ethische vooruitgang. De samenleving heeft mensbeelden nodig die mensen doe groeien in gevoeligheid voor goed en kwaad in hun leven.
Zulke spanningsvelden zijn op zich positief. Het leven zelf is een spanningsveld.
Maar ook dit weer is een element dat pleit tegen het staatsonderwijs, want in zijn neutraliteit en opvoeding beperkt tot burgerschap, is het per definitie conservatief.
Neen, ik beweer niet dat er in het staatsonderwijs enkel conservatieve mensen zitten. Maar als er daar mensen progressief zijn, dan is het niettegenstaande het onderwijs.
Ik heb niet beweerd dat het katholiek onderwijs progressief is. Lange tijd is het een bolwerk van conservatisme geweest.
Maar toch: als je naar de fundamenten gaat, dan moet onderwijs vrij zijn. Onze samenleving heeft nood aan verschillende mensbeelden. Mensbeelden worden gevormd, onder andere op school en niet enkel in vakken en didactiek. Het staatsonderwijs kan slechts tot één mensbeeld opvoeden. Het moet een noodoplossing blijven.
In mijn boek Eutopia werk ik meer concreet uit hoe een en ander in een mooiere wereld er uit zou kunnen zien.
Je kan Eutopia op deze website gratis lezen en/of downloaden, ook in ebookformaat.