MO*
Eredoctoraat voor Yuval Noah Harari opgedragen aan jongeren van 21ste eeuw
VUB-rector Caroline Pauwels: ‘Dit is mijn les voor de 21ste eeuw: hoop zit in ethisch handelen’
Interessant interview dat thema’s aanbrengt waar veel mensen nog niet aan toe zijn, ook al zijn die thema’s van levensbelang. En mensen die er wel al benul van hebben, stoppen met nadenken omdat ze het gevoelen hebben dat het allemaal veel te ingewikkeld is.
Dat ingewikkelde ligt ‘m voor een stuk in het feit dat tegenwoordig een specialist zo diepgaand specialist is, dat hij totaal niet meer kan volgen als een andere specialist over een ander vakgebied begint. Hoe dieper de specialisatie, hoe meer specialismen. Dat houdt ook in dat zelfs binnen hetzelfde vakgebied specialisten mekaar niet meer begrijpen.
In een artikel in Knack heeft Abdelkarim Bellafkih het over het feit dat de opleidingen in onze scholen niet genoeg aansluiten bij wat er wordt gevraagd op de arbeidsmarkt. Maar het is tegenwoordig gewoon onmogelijk om in de scholen de jongeren alle specialismen aan te leren, zeker als de kennis binnen die specialismen razend snel verandert en verdiept.
De visie van Pauwels en Yuval Noah Harari is dus correct: we hebben meer overkoepelende visie nodig. Je kan een probleem niet enkel oplossen door het op te delen in veel kleine problemen. Altijd is er ook een totaal visie nodig die de kleine problemen ordent.
De vraag is dan: wie is nog tot zo’n totaal visie in staat ? In ieder geval zal er in onze universiteiten een attitude van openheid en interesse voor andere vakgebieden moeten aangeleerd worden. Daarbij hoort dan ook de interesse voor de ethische aspecten van de wetenschappelijke ontwikkeling. Het vak deontologie moet meer nadruk krijgen, maar het mag niet beperkt blijven tot de deontologie, maar moet aangevuld worden door een vak ethische filosofie dat niet zo maar als een bijvak mag beschouwd worden.
Tot dusver ben ik het dus volledig eens met de teneur van het interview.
Maar ik mis de factor “economie”.
Allerlei beschouwingen kunnen volledig correct zijn, maar het is een wetmatigheid dat de economische factor altijd meespeelt, dikwijls in het denken, maar altijd in de uitvoering. Ja, er is in het interview sprake van het neokapitalisme, maar, raar genoeg, wordt wel gezegd dat het is doorgeslagen, maar niet dat het fundamenteel fout is. Het neokapitalisme is niet doorgeslagen, het is gewoon consequent zichzelf.
In elke technologische ontwikkeling stelt zich de ethische vraag, maar elke technologische ontwikkeling gebeurt ook altijd in een economische context: er zijn grondstoffen, gebouwen, machines, energie… nodig. Kortom kapitaal. Dat kapitaal is eigendom van iemand. In het kapitalisme is dat voornamelijk de kapitalist. Een gedeelte van het kapitaal is ook in handen van de overheid, maar binnen het neokapitalisme moet dit zo minimaal mogelijk zijn.
Is de kapitalist begaan met het algemeen welzijn, of met de ethische implicaties van het werk dat hij financiert ? Er zijn zeker kapitalisten met het hart op de juiste plaats. Maar er zijn zeker ook kapitalisten die enkel aan de winst denken en voor wie het algemeen belang en de ethiek slechts obstakels zijn. De motor van het kapitalisme is de concurrentie. Dat maakt dat de goedwillende kapitalist moet concurreren met de winstjager. En inderdaad: dan is zijn ethische ingesteldheid een handicap: hij kan de concurrentiestrijd onmogelijk winnen, want hij moet zijn werkvolk meer betalen; hij moet bij de ontginning van ertsen de plaatselijke bevolking respecteren en vergoeden; hij moet oog hebben voor de veiligheid van zijn werkvolk, voor de gevolgen voor het milieu… Wie zich daar allemaal niets moet van aantrekken, wint de concurrentiestrijd.
Dan wordt alle heil verwacht van de politiek. Die moet de zaak reguleren en de kapitalisten door wetten en regelgeving verplichten om rekening te houden met het algemeen belang en de ethiek. Maar in het kapitalisme ligt de macht bij het kapitaal. Daarom heet het het kapitalisme. De politiek is de uitvoering van de macht en kan dus niet anders dan in dienst staan van de kapitalisten. En bij de kapitalisten zijn de gewetenlozen de winnaars.
Ik geef je één voorbeeld: laat ons nu aannemen dat Di Rupo een echte socialist is die ijvert voor het werkvolk. Toch heeft hij in de laatste federale regering die hij leidde, de loonstop moeten invoeren. Hij zal dat niet graag gedaan hebben, maar de economische situatie verplichtte hem: als hij dat niet deed zouden de belgische bedrijven de concurrentiestrijd verliezen met landen die wél met lagere lonen werkten. Dat betekent dus dat de politiek zich in dienst moest stellen van het kapitaal om ergere verarming te voorkomen. Tenslotte is het de economische toestand die de politiek bepaalt. De economische toestand valt samen met het kapitaal, want dat is eigenaar van de productiemiddelen.
Zolang het kapitaal als eigenaar van de productiemiddelen alle macht heeft, en de concurrentie de motor is, is een onafhankelijke politiek die de ethische principes bewaakt niet mogelijk. Zeker niet als die politiek geen wereldwijde macht heeft.
Voor de globalisering een feit was, was de concurrentie voornamelijk beperkt tot relatief kleine gebieden. Neem West-Europa. Als er voor de globalisering al een Europese Unie zou geweest zijn, zou binnen Europa een ethische economie mogelijk geweest zijn. Maar door de globalisering moet nu ook de Europese economie concurreren met economieën die niet geïnteresseerd zijn in ethiek, en dus is nu ook een Europese ethische economie niet meer mogelijk.
Is het niet raar ? Toen de concurrentie nog beperkt was, was er geen politieke instantie (Europa) om een ethische economie op te leggen. En nu die instantie er wel is, is de concurrentie wereldwijd geworden.
Ja, er is nog veel werk aan de winkel voor de mensheid echt menselijk wordt. Spijtig dat denkers zoals Pauwels te fel gespecialiseerd zijn om ook het economische systeem mee te pakken in hun werkwinkel.