Knack
‘Mensen opsluiten in een gevangenis voor minder zware feiten heeft geen enkel positief effect‘
Is het begrijpelijk dat mensen bij het zien – en zeker bij het zelf ondergaan – van onrecht, bestraffing eisen en deze bestraffing zo zwaar mogelijk willen ? Natuurlijk ! Ook ik merk bij mezelf deze spontane reactie. Maar is het ook een “juiste” reactie ?
Ik ken weinig mensen die zich vragen stellen bij de idee van bestraffing. Als iemand in de fout gaat, moet hij bestraft worden. Daaraan twijfelt toch niemand ?
En toch.
In bestraffing zitten nogal wat elementen.
Eerst en vooral is er het rechtvaardigheidsgevoel. Wie kwaad doet, moet kwaad ondergaan. De meeste mensen vereenzelvigen die rechtvaardigheid niet met wraak. Maar eigenlijk is ze dat wel.
Bij wraak is de beschaafde mensheid geëvolueerd van wraak die erger moet zijn dan het eerst aangerichte onrecht, naar proportionele wraak: oog om oog, tand om tand. Een klein onrecht vraagt een lichte straf. Een groot onrecht vraagt een zware straf. Straf moet in verhouding staan tot de misdaad. Ook dan valt straf duidelijk samen met wraak.
Het probleem met wraak bestaat er in dat ze een emotionele reactie is. Begrijpelijk, maar daarom niet verstandig. De bestraffing in verhouding met de zwaarte van het onrecht is dan een poging om de emotie te rationaliseren; om de emotie aanvaardbaar te maken voor het verstand. Dat is een zinloze bezigheid. Dit geldt voor elke poging om emoties te rationaliseren. Emoties zijn wat ze zijn. Ze zijn nooit verstandig. We kunnen misschien soms bepaalde emoties uitschakelen, maar meestal leidt dit later onheil. Gezonder lijkt het om emoties door ons verstand te laten leiden en richten. Maar verstandig worden ze nooit.
Wraak is nooit verstandig. Dat geldt dus voor bestraffing vanuit het rechtvaardigheidsgevoel, proportioneel of niet.
Rechtvaardigheid is een positief begrip. Leg me dan uit wat er positiefs is aan iemand pijn doen omdat hij iemand anders pijn heeft gedaan ?
Nogal wat mensen geloven in het preventief karakter van straf: het vooruitzicht van straf zou mensen tweemaal doen nadenken voor ze een misdaad begaan. Dit preventieve wérkt. Maar enkel bij brave mensen. Het werkt bij mensen die proberen om goed te zijn, maar daar niet altijd in lukken.
Echte misdadigers gaan er van uit dat ze niet zullen betrapt worden. Bij hen werkt de preventie dus sowieso niet.
Je hebt natuurlijk ook misdaden die het gevolg zijn van al dan niet tijdelijke verstandsverbijstering – emotionele misdaden. Een man die in een vlaag van woede zijn vrouw vermoordt, laat zich niet tegenhouden door de idee van bestraffing. Hij laat zich door niets tegenhouden.
In een aantal staten van de US wordt nog altijd de doodstraf toegepast. Nergens in de wereld worden zoveel moorden gepleegd. Ja, misschien wel bij de Taliban. Maar daar is moorden geen misdaad, maar een deugd.
Terug naar die brave mensen. Ik ben er van overtuigd dat er andere manieren zijn dan straf om hen te steunen in hun betrachting om goed te zijn. Ik kom hier op terug.
Straf als preventie is onnodig of werkt niet.
Je kan straf ook zien als een manier om duidelijk te maken dat bepaald gedrag onaanvaardbaar is. Je koppelt dan dat onaanvaardbaar gedrag aan een onaangename ervaring. Ook dat kan zinvol zijn, maar in heel wat gevallen zijn er ook andere manieren om het signaal te geven.
Ik wil straf dus niet helemaal uitsluiten, maar straf vanuit een rechtvaardigheidsgevoel is menselijk niet correct en vanuit preventie of opvoeding moet er zorgvuldig mee omgegaan worden.
In ieder geval: straf zonder pedagogische bedoeling of impact past niet in een beschaafde omgeving.
Wat met de gevangenis ?
Gevangenis neemt mensen een bepaalde vrijheid af en haalt ze weg uit de maatschappij. Dat kan nodig zijn. Maar niet vanuit het rechtvaardigheidsgevoel.
Het kan nodig zijn bij onverbeterlijke misdadigers. We spreken dan over (levenslange) internering. Maar internering is geen straf.
Bij een aantal mensen kan het nodig zijn om ze weg te halen uit hun omgeving of de samenleving om ze een intens pedagogisch programma te laten volgen.
In die context heeft een “wreed” gevangenisregime totaal geen zin.
Evenmin heeft het dan zin om die mensen te veroordelen tot een vooraf vastgelegde duur van vrijheidsberoving. Dat een rechter een misdadiger veroordeeld tot, zeg maar, 7 jaar is dan zinloos. De duur van de vrijheidsberoving moet dan bepaald worden door de duur die nodig is voor het pedagogisch programma, en die duur wordt bepaald door het moment waarop dat programma succesvol wordt afgerond.
Als de begeleiders van dat programma concluderen dat het programma na een maand geslaagd is, moet de vrijheidsberoving een maand duren. Als er jaren nodig zijn, moet die mens jaren in de gevangenis blijven. Na een bepaalde tijd zal duidelijk worden of het programma al dan niet kans op slagen heeft. Als die kans er niet meer is, moet internering volgen.
Natuurlijk zullen er mensen in slagen om hun pedagogische begeleiders om de tuin te leiden en onterecht weer vrij te komen en recidiveren. Maar dat aantal zal zeker veel lager liggen dan de recidive van nu.
Neen: ik ben niet zeker van wat ik hier geschreven heb. Zie het als een denkoefening; een poging om een stap vooruit te zetten in beschaving.
Wat er ook van zij: moeten we niet eens ernstig gaan nadenken over een pedagogisch programma, zo nodig met vrijheidsberoving, voor mensen die wraak, vermomd onder rechtvaardigheid, cultiveren of propageren, zeker als ze dat doen vanuit smerige politieke motieven ? Of is het geen zware misdaad als je de emoties van kwetsbare mensen misbruikt om deze achter je politieke boodschap te krijgen ? Ik zie die misdaad overal bij politieke leiders. De Croo is een acuut voorbeeld.
Nog zwaarder is de misdaad als die politieke boodschap mensonterend is. Een pedagogisch programma, zeg maar, voor de leiding van het vlaams blok ?