Sta me toe het simpel te houden.
Karnaval is in oorsprong een heidens feest waarbij de slaven werden gelijk gesteld aan hun meesters. Als je dat doortrekt kom je tot een omkering: rijken worden behandeld als armen, en armen doen zich voor als rijken. Ook de macht verwisselt: de echte machthebber de burgemeester draagt de sleutel van de stad over aan pseudo prins karnaval. Zo worden mannen ook vrouwen en vrouwen mannen en krijg je in Aalst de vuil jeanetten. Deelnemers vinden alle mogelijke omkeringen uit.
Ernest Claes – die van De Witte ! – bedacht een mooie bepaling van humor: humor is verdriet op zijn kop gezet.
Verdriet is belangrijk. Want eigenlijk is de omkering een vorm van zelfspot: de slaaf weet immers dat de omkering slechts tijdelijk is, en het besef van deze tijdelijkheid maakt de hele zaak belachelijk. De deelnemer maakt zichzelf belachelijk, maar dat zet hem dan ook aan om de korte periode zou uitbundig mogelijk te vieren waarbij alle maat en fatsoen uit het oog wordt verloren… Het voorbijgaan aan alle maat en fatsoen hoort tot de eigenheid van karnaval, want het hele jaar door wordt van de slaaf – nu burger – verwacht dat hij zich fatsoenlijk gedraagt. Tijdens de omkering gedraagt hij zich dus onfatsoenlijk.
In Aalst wordt de eigenheid van deze traditie meer in ere gehouden dan in de meeste andere karnavalsteden. Het is precies daarom dat het karnaval tot cultureel erfgoed van de Unesco behoorde.
“Behoorde” omdat de heibel die vorig jaar is losgebarsten rond de karikatuur van Joden er toe heeft geleid dat Aalst van de lijst van cultureel erfgoed is geschrapt.
Wat te denken van die karikatuur en van de heibel die daarrond is ontstaan ?
Nogal wat commentatoren willen de vrijheid van meningsuiting verdedigen, maar vragen wel om fatsoen.
Welnu: wat dat fatsoen betreft denk ik dat de essentie van karnaval aangeeft dat dit een domme vraag is.
Maar belangrijker is het thema “vrije meningsuiting”. Want karnaval heeft niets te maken met meningsuiting. Als mannen zich enorme borsten voorbinden zit daar niet veel mening achter. Het is gewoon zelfspot, en spot is geen mening, maar de omkering van een mening. Die mannen menen het niet dat ze vrouw willen zijn. Ze spotten er mee dat ze dat zouden kunnen menen.
Een milde vorm van spot is de ironie. Over ironie zegt Wikipedia: “Ironie (uit het Grieks: εἰρωνεία (eirooneia) = geveinsde onwetendheid) is een stijlfiguur waarbij dat wat klaarblijkelijk gezegd of getoond wordt, afwijkt van dat wat bedoeld wordt.” Als je de idee van meningsuiting wil volhouden kan je hoogstens stellen dat de echte mening tegengesteld is aan de mening die geuit wordt.
Een heftigere vorm van spot wordt dan: iets belachelijk maken, wat kan uitmonden in godslastering. (Wikipedia) Hier is het moeilijker om in te zien dat dit geen meningsuiting is, want als je iets belachelijk maakt, zou dat kunnen betekenen dat je van mening bent dat het waardeloos is; iets om mee te lachen. Je ontdoet het van zijn waarde.
Dat is wat Hitler heeft gedaan met de spotprenten over de Joden die het nazisme heeft verspreid: hij heeft de Joden hun waardigheid ontnomen en zo de ontmenselijking in gang gezet.
Ik heb dus alle begrip voor de gevoeligheid van de Joodse gemeenschap. Te meer omdat we in een tijd leven die wel aanleiding geeft tot zorg over verrechtsing.
Toch denk ik dat de Joodse gemeenschap zich vergist. Want het is niet omdat Hitler bepaalde karikaturen gebruikte voor zijn mensonwaardige doeleinden, dat die karikaturen op zich ontmenselijkend waren. Ze werden ontmenselijkend door de context waarin ze werden verspreid. En de betekenis die de karnavalisten in Aalst aan hun beelden gaven, heeft helemaal niets te maken met ontmenselijking van Joden: hun vereniging besliste om een jaar minder geld uit te geven en op de geldkist te gaan zitten om het jaar nadien des te beter te kunnen uitpakken. Ze beslisten dus tot een vorm van gierigheid, en kwamen daarbij uit op de Joden die karikaturaal als gierig worden voorgesteld. Ze hadden ook de Hollanders of de Schotten kunnen uitbeelden. Dan had er geen haan naar gekraaid. Als zou blijken dat deze karnavalisten ook buiten karnaval antisemitische uitspraken zouden gedaan hebben, zou ik anders spreken. Maar voor zover geweten is dat niet zo. Gezien de niet te begrijpen afschuwelijkheid van het lot dat de Joden onder Hitler hebben ondergaan, en de emotionaliteit daaraan verbonden kan ik geen kritiek geven op de reactie van de Joodse gemeenschap. Als die mensen al tot een zekere rust zijn gekomen, worden door deze beelden oude wonden weer opengereten. Toch denk ik dat deze reactie een vergissing is.
Ik doe echt wel mijn best om me in te leven in het lijden van het Joodse volk. Ik heb met ontroering geluisterd naar de getuigenissen van overlevenden van de kampen en ben overlopend van woede en verontwaardiging naar buiten gekomen. Maar ik besef heel goed dat al mijn goede wil niet volstaat om de omvang van het lijden en de diepte van de pijn te bevatten. Ik ben geen Jood, en ik heb het niet meegemaakt. De Joodse gemeenschap mag van mij als mens verwachten dat ik mijn uiterste best doe, maar ze moet ook begrijpen dat het gewoon niet mogelijk is. Als de Joodse gemeenschap geen begrip toont voor het onvermogen van niet-Joden, schiet ze in eigen voet. Dat is nu gebleken bij het karnaval van vorige zondag.
De overgrote meerderheid wil geen herhaling van het nazisme. Toch is er die verrechtsing, en die is gevaarlijk. Maar ik geloof niet dat bezoeken aan de Dossinkazerne, Breendonk of Auschwitz bijdragen tot het tegengaan van de opgang van een neonazisme. Deze bezoeken wekken emotie, en emoties gaan snel voorbij, en wie zich opstelt als slachtoffer lokt uit dat hij geslachtofferd wordt. Het neonazisme moet bekampt worden door de grond weg te nemen die de neonazistische propaganda effectief maakt. Later zeker meer hier over.
Toch nog dit: het zou de Aalsterse karnavalsgemeenschap sieren als er binnen die gemeenschap een beweging zou ontstaan die vindt dat het nu genoeg is geweest.
En ook: de Aalstenaars eisen het recht op om met alles en iedereen te spotten, en zeggen dat niemand hen daarin kan tegenhouden, maar behoudens tegenbericht zie ik wel geen enkele spot met moslims, de koran, de islam of Mohammed ! Toch een beetje lafheid ? Of terechte voorzichtigheid ? Maar waarvoor dan ? De Duitsers durfden ook niet als het over de nazi’s ging. Was dat lafheid ?