Op zondag probeer ik altijd een thema te behandelen dat (soms van ver) iets te maken heeft met religie. Je zou het niet altijd zeggen als ik mijn verontwaardiging vrije baan geef en dus ook mijn agressiviteit, maar ja, ik ben dus gelovig.
Natuurlijk is mijn geloof persoonlijk – elk geloof is persoonlijk – en zit ik dus zeker in vele zaken op een ander spoor dan dat van onze godsdienstlessen van de tijd van toen. Maar als ik naar jonge mensen luister die het hebben over de godsdienstlessen van nu, hoor ik toch ook nog altijd een vorm van achterlijk denken. Vroeger werden de heikele thema’s nog aangepakt met al dan niet vernuftige gedachtenconstructies om het onmogelijke toch waarheidsgehalte te geven. Nu worden die thema’s zorgvuldig vermeden. In ieder geval vallen de gedachtenconstructies van nu even goed door de mand als die van vroeger. Onze godsdienstlessen brengen niet tot geloof of zelfs niet tot het inzicht dat het geloof rationeel aanvaardbaar is of iets bijbrengt voor een gelukkig leven. Hier en daar redt een inspirerende figuur nog wat meubelen. Maar gezien de aard van het volkje dat godsdienstwetenschappen gaat studeren zit daar niet veel inspirerends tussen.
Moet geloof rationeel aanvaardbaar zijn ?
Er zijn gelovigen die vinden dat het juist de eigenheid is van het geloof dat het niet rationeel moet zijn. Daar is iets van aan. Geloof en ratio vallen niet zo maar samen. Het geloof overstijgt de ratio. Maar dat wil niet zeggen dat het niet rationeel aanvaardbaar moet zijn.
We komen natuurlijk uit een tijd waarin de wetenschap triomfeerde en de duisternissen overwon. De leuze hangt in de VUB aan alle muren: scientia vincit tenebras. Dat is van een ongehoorde dwaasheid. De wetenschap overwint niets. Ze overwint geen cov 19 virus – zelfs niet als er een vaccin wordt gevonden – en ze overwint geen religie. Wetenschap is niet bezig met winnen of verliezen. Ze probeert gewoon te begrijpen. Mensen kunnen de wetenschap gebruiken om iets te overwinnen. Maar de wetenschap overwint niets. Dus ook geen religie. Beiden kunnen naast elkaar bestaan.
Ratio wordt bepaald als het menselijk denkvermogen. Maar ratio is ook een wiskundig begrip en is dan de verhouding tussen twee grootheden. Dat maakt dat de ratio altijd – ook buiten de wiskunde – bestaat uit het in verband brengen met mekaar van twee (of meer) elementen. Die elementen kunnen bestaan uit informatie. Maar ook uit beelden of voorstellingen van iets of iemand die door de geest zijn gevormd.
Ratio sluit dus creativiteit niet uit. Voor nogal wat mensen doodt de ratio de creativiteit. Dat is een eng en zelfs onjuist begrip van de ratio.
Nog een stelling die sommigen zal verbazen: geloof is altijd creatief. Natuurlijk als je geloof ziet als het aanvaarden van onomstotelijke waarheden, is het inderdaad dodend. Het is dàt geloof dat nog altijd door een bende seniele pseudo-celibatairen in Rome wordt verspreid. Maar écht geloof gaat op zoek naar manieren om te leven.
Laat uit het voorgaande alvast duidelijk zijn dat ratio en geloof weliswaar niet samenvallen, maar mekaar ook niet uitsluiten.
Je zou zelfs kunnen zeggen dat het geloof een bepaalde vorm van beleving van ratio is: het brengt beelden of voorstellingen in relatie met het leven. Die relatie met het leven is de waarheidstoets van de beelden of voorstellingen. Als je nu het woord leven vervangt door “realiteit”, wordt al duidelijker wat ratio eigenlijk is.
De beelden of voorstellingen vallen dus niet samen met de realiteit, maar ze mogen er ook niet los van staan.
Laat me een voorbeeld geven: de hemel. Als je dat woord uitspreekt komt dadelijk de vraag: geloof je nu echt dat de hemel bestaat ? Rationeel gezien is dat een domme vraag. De vraag moet zijn: je hebt een beeld van iets wat je hemel noemt; heeft dat beeld iets te maken met het leven ?
De voorstelling hemel is een constructie van onze geest die voortkomt uit ons verlangen naar geluk en het besef dat dit geluk in dit leven niet totaal bereikt kan worden. Heeft die voorstelling werkelijkheidswaarde ? In ieder geval zijn dat verlangen en besef werkelijkheden. Het geloof in de hemel verandert dan mijn leven en leidt me tot twee houdingen die mekaar aanvullen: ambitie en nederigheid. Ja, ik heb de ambitie om echt gelukkig te worden en ik blijf geloven, tegen alles in, dat dat mogelijk is. Zo nodig dan maar nà dit leven. (Ik bevind me hier binnen de voorstelling.) Die ambitie is belangrijk omdat ze me behoedt voor fatalisme en cynisme. Maar tegelijkertijd leidt het besef dat het inderdaad pas nà dit leven zal kunnen tot een aanvaarding die nodig is om toch nog enig geluk te bereiken in dit leven. Bestaat de hemel ? Ja, als ik hem doe bestaan en dan maakt hij me gelukkiger.
Als ik het over voorstellingen heb, heb ik het ook over creativiteit. En daar komt de kunst in het spel. Geloof en kunst zijn verwante zielen. Het is niet voor niets dat religie zo ’n grote rol speelt in de kunst.
Ik ga nu niet beginnen filosoferen over kunst en meer bepaald over religieuze kunst.
Ik verwijs je enkel naar een emailadres. Het is het adres van iemand die al jaren elke week aan geïnteresseerden een email stuurt waarin een religieus kunstwerk wordt voorgesteld en besproken, normaal met religieuze duiding. Natuurlijk is de kwaliteit niet iedere week even hoogstaand. Maar het geheel is bewonderenswaardig en de moeite waard. Ik zou je bepaalde mails met bepaalde kunstwerken willen voorstellen, maar dat kan niet wegens auteursrechten. Daarom nu enkel het mailadres: marleen@artway.eu. Allen daarheen !