De Groene Amsterdammer
Het beeld van drones die op nieuwjaar binnenkijken in de huiskamers om overtreders op de coronaregels te betrappen, doet mensen die een boek gelezen hebben aan Orwell denken.
En, neen, die drones hebben er niet gehangen, want ze zijn verboden geworden. Maar het feit alleen al dat juristen zich hebben bezig gehouden met de vraag of het wel kon, is verontrustend. Nog verontrustender natuurlijk is dat er mensen zijn die het aanvaardbaar vonden, want voor de goede zaak.
De meeste mensen denken daarbij dadelijk aan het fascisme; aan een samenleving waarin een dictator alles en iedereen controleert en naar zijn pijpen doet dansen. In zo ’n samenleving vind je altijd mensen die meewerken met de dictator, niet enkel uit opportunisme, maar ook omdat ze het oprecht een goede zaak vinden dat mensen tot goed gedrag worden aangezet. Neem nu dat die dictator het goed meent met de mensen en hen oprecht gelukkig wil zien en dus echt naar het goede streeft. Krijg je dan een ideale samenleving ?
Je krijgt orde en tucht, en als de indoctrinatie lukt vraagt die tucht zelfs geen dwang, want de mensen gaan dan de regels interioriseren en uit eigen innerlijke overtuiging naleven. Er wordt niet meer bedrogen, gestolen en gemoord. Iedereen vervult gewetensvol zijn burgerplicht. Er is natuurlijk wel een bovenlaag van machtigen en rijken rond de dictator, maar niemand is arm en niemand is na-ijverig en dus is die bovenlaag geen probleem.
Willen wij zo ’n samenleving ?
Zowel Orwell’s “1984 als “The brave new world” van Aldous Huxley, bespelen dit thema. Beide werken zijn verplichte literatuur voor wie een denkend wezen wil zijn. Voor mij is “The brave new world” nog iets waardevoller dan “1984”.
Het geniale van Huxley ligt er in dat je je gaat afvragen of de opstandeling eigenlijk geen ongelijk heeft.
De essentie van het verhaal gaat er over dat die ideale samenleving door mensen is bedacht en geconstrueerd. Ze is de uitvoering van een visie en een plan.
Barcelona was de plaats waar verschillende plannen met mekaar in botsing kwamen. Dat gebeurde op twee niveau’s. Op het bredere niveau kwamen de plannen van het nationaal-socialisme in botsing met de plannen van het communisme. Maar ook binnen het communisme kwamen verschillende plannen met mekaar in botsing. Voor een mens als Orwell was dat een enorme ontgoocheling. Als hij een duidelijk en fervent aanhanger van een van de plannen zou geweest zijn, zou hij ontgoocheld kunnen zijn omdat zijn plan het niet haalde. Maar nu was hij ontgoocheld door de botsing zelf.
Die botsing maakte duidelijk dat er iets grondig mis is met een samenleving die door de mens ontworpen is. Want verschillende mensen zullen verschillende ontwerpen maken en vroeg of laat moet dat botsen.
Er is natuurlijk nog diepgaander kritiek. Het is op zich al niet mogelijk dat een mens een samenleving kan ontwerpen. Dat zou getuigen van een geweldige hoogmoed en arrogantie, want het betekent dat je pretendeert dat je de mens kan maken. Maar naar welk model maak je je mens ? Naar je zelf ? Creëer je dan mensen die allemaal zoals jij mensen willen maken en de samenleving naar hun inzichten willen organiseren ? Stoot je dan niet op een innerlijke tegenstelling: want als jij wil bepalen wat de ideale wereld is met de ideale mens, wil dat toch zeggen dat jij je zelf verheft boven de anderen ? Hoe zit dat dan met een samenleving van allemaal mensen die zich willen verheffen boven anderen ?
Je kan de mens dus niet modelleren naar jezelf. Je moet een mens creëren die “minder” is dan jijzelf. Je creëert sowieso een dictatuur. Zelfs als iedereen in je ideale wereld de dictatuur ok vindt, niemand in opstand komt, en je dus geen repressie-apparaat nodig hebt, blijft het een dictatuur en ontneem je dus mensen hun menselijkheid.
Wie de ideale mens wil creëeren, creëert een onmens. Wie onmensen creëert of mensen ontmenselijkt, wordt zelf een onmens.
Of het nu om fascisme of om communisme gaat: beiden zijn in wezen een dictatuur. Naast repressie kom je onvermijdelijk terecht bij manipulatie, hersenspoeling, heropvoeding… In China zitten op dit ogenblik Oigoeren en Kazakken in heropvoedingskampen.
Nu kan je natuurlijk hetzelfde zeggen van het kapitalisme: ook dat is een dictatuur: de dictatuur van het kapitaal. Ook het kapitalisme teert op manipulatie. Het enige verschil tussen kapitalisme, fascisme, communisme ligt er in dat het kapitalisme geen nieuwe wereld moet scheppen omdat het zijn ideale wereld al heeft. Maar het moet natuurlijk wel nog altijd de mens maken die in die wereld past.
Moeten we dan niet naar een betere wereld, een wereld waarin het voor ieder mens goed om leven is ? Een Eutopia ? Ja, natuurlijk wel. Maar we moeten niet naar een idee-ale wereld, want dan krijg je een wereld gemaakt naar een menselijk idee, en dat kàn geen eutopia zijn zoals ik hierboven heb aangetoond.
Eutopia kan enkel het resultaat zijn van een organische groei van de samenleving.
Het woordje groei is belangrijk. Om te beginnen betekent het dat er geen status quo is. Wie vasthoudt aan het kapitalisme belet groei.
Groei heeft ook een richting. We kunnen het proces niet bepalen, maar we kunnen het wel sturen. In welke richting ? Is het geen evidentie dat we de samenleving sturen in een richting van meer samen leven ? Meer delen; meer mede-menselijkheid ?
Groei betekent ook dat je niets forceert. Medemenselijkheid kan je niet opleggen. Je kan er toe oproepen. Je kan mensen bewust maken van vormen van on-mede-menselijkheid en uitdagen om vooruitgang te maken in medemenselijkheid. Maar je kan mensen niet dwingen.
Tenslotte: groei betekent ook dat je het eindpunt van de groei open laat. Naar welke vorm de groei precies zal leiden kan en wil je niet bepalen omdat je respect hebt voor de natuur.
Hallo jongens, voer de mest maar aan !